Van breiwerk tot leeskring: hoe de teksten van Kierkegaard in het Nederlands verschenen
Dit artikel stond eerder in het ND
Ze leerden zichzelf het negentiende-eeuwse Deens om Søren Kierkegaard toegankelijk te maken voor Nederlandse lezers. Nu de laatste bundel met toespraken van de filosoof is verschenen, blikken vertalers Lineke Buijs (76) en Andries Visser (77) uit Usquert terug. ‘We waren het vaak oneens. ‘Ik heb zelfs weleens overwogen om hem met een koekenpan te slaan,’ zegt Buijs lachend.
Het echtpaar raakte al vroeg gefascineerd door de boeken van de Deense filosoof Kierkegaard (1813-1855), die in het Nederlands nauwelijks beschikbaar waren.Terwijl hun kinderen aan hun huiswerk zaten, las Andries Visser zijn vrouw Lineke Buijs uit de Duitse vertalingen voor. Zij breide, om de teksten beter te laten bezinken. ‘Die boeken pakten ons,’ vertelt Visser. ‘Zo was het voor mij een ontdekking dat je eerlijk moet zijn naar een ander, maar allereerst naar jezélf.’ zegt Buijs: ‘Volgens Kierkegaard is zelfbedrog één van de meest voorkomende vormen van bedrog. En dat herkende ik: ik probeerde bijvoorbeeld blij te lachen, ook als ik van binnen verdrietig was.’
Langzaam rijpte het plan om de teksten over te zetten naar leesbaar Nederlands. Visser leerde het Deens door Deense taal- en letterkunde te studeren aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). Ook liep Buijs een paar jaar mee met de bekende Kierkegaard-vertaler Jan Marquart Scholtz bij de vertaling van Of/Of. Ondertussen gaan ze aan de slag. Omdat het echtpaar toen al leeskringen rondom de Deense filosoof organiseerde, zijn de eerste lezers snel gerekruteerd.
Filosofie
Het in Groningen wonende echtpaar vertaalde eerst een aantal filosofische werken en later de meer religieuze toespraken van Kierkegaard. De christelijke Deense denker bekritiseerde de oppervlakkigheid van de gevestigde kerk. Hij vond dat het christelijke geloof een persoonlijke, diepgaande toewijding vereiste. In zijn werk onderzoekt Kierkegaard hoe mensen omgaan met angst, het maken van keuzes en de strijd om zichzelf te vinden. Daarin heeft hij een unieke benadering, licht Buijs toe. ‘Hij legt een verbinding tussen de filosofie, de psychologie, een christelijke levensvisie en de algemene menselijke vragen. Daarom zien wij ook veel niet-christenen op onze Kierkegaard-kringen.’
Vertalen
Het vertalen verliep in meerdere rondes: Buijs maakte meestal een eerste versie, waarna Visser verbeteringen voorstelde – niet altijd zonder wrijving. ‘Ik heb zelfs weleens overwogen om hem met een koekenpan te slaan,’ zegt Buijs lachend. Daarna volgden discussies en een voorleesronde waarbij Visser de tekst hardop voorlas om te horen of het goed klonk. ‘En ook dan kwamen er vaak nog weer verrassende aanpassingen,’ aldus Visser.
Het resultaat: twaalf bundels met Kierkegaards opbouwende toespraken. Of er nog meer vertalingen zullen volgen, durft het echtpaar niet te zeggen. ‘We richten ons op dit moment ieder op een nieuw project.’
Bernadette wordt door Kierkegaard gelezen
Toen Bernadette Dietz (52) uit Groningen in een crisis zat, ontdekte ze de boeken van Kierkegaard. ‘Ik ging op zoek naar meer parels in de krochten van donkere, stoffige antiquariaatjes in de Groninger binnenstad.’
Bij de afwas voerden mijn moeder, zus en ik vaak diepgaande gesprekken. Ook legden we tarotkaarten, in het besef dat er iets hogers was. Als tiener kwam ik in een existentiële crisis terecht: ineens besefte ik hoe onveilig het leven kan zijn. Ik zocht verlichting in het boeddhisme, taoïsme en hindoeïsme en bezocht zelfs een Indiase goeroe. Maar deze filosofieën en religies hielpen tenslotte nauwelijks.
Mijn studie natuurkunde, waar ik zo naar had uitgekeken, paste ook niet. Ik volgde daarom vakken bij andere studies, zoals het college “Uniekheid van de persoon” bij filosofie. Daar maakte Kierkegaards Over de vertwijfeling, de ziekte tot de dood, diepe indruk op me. Eindelijk herkende ik mijn worsteling: ik was vertwijfeld – en dat was niet abnormaal. Volgens Kierkegaard kampt iedereen daarmee, maar velen realiseren het zich niet. De mensen die hun vertwijfeling ontkennen, zijn er misschien nog wel het slechtst aan toe. Dát zet het beeld van de ‘normale’ geslaagde mens en de psychiatrische patiënt wel even op zijn kop.
Kierkegaards woorden voelden als een openbaring, iets wat ik elders niet vond. Ik ging op zoek naar meer parels in de krochten van donkere, stoffige antiquariaatjes in de Groninger binnenstad. Nederlandse vertalingen waren schaars, maar ik vond De leerschool van het lijden, vertaald in 1936. Van buiten was het niet meer dan een versleten vodje, rijp voor het oud papier. Maar inhoudelijk bleek het voor mij een baken van licht. Door het lijden, vertelt de toespraak, leer je gehoorzaamheid, dat eeuwigheidswaarde heeft. En die leerschool leidt naar de Godsrelatie, naar echte vrijheid die je bereikt door de nederigheid heen. Een citaat dat mij raakt is: ,,God schept alles uit niets, en alles dat hij wil gebruiken maakt hij eerst tot niets.”
Soms vraag ik me af: wat als ik Kierkegaards werk nooit had leren kennen? Misschien zou ik me dan nog steeds zo eenzaam voelen als toen. Zijn teksten lezen míj, en zetten me aan om in beweging te komen. Ik kan wel zeggen dat ik christen ben, maar wat betekent dat werkelijk, wat vraagt het van mij? Daar moet je wel oprecht naar durven kijken. Hoewel Kierkegaards taal moeilijk is, schrikt dat me niet af. Het is als bij het leren van een nieuwe taal, waarin ik niet alles meteen begrijp. Maar door te blijven lezen, ontdek ik telkens weer passages die me raken.
Geert Jan Blanken maakt Kierkegaard behapbaar
Kierkegaards werken zijn niet makkelijk leesbaar. Daarom maakt Hilversummer Geert Jan Blanken (67) zijn teksten toegankelijker via korte tweets en boeken. ‘Ik wil dat meer mensen op zijn boodschap van persoonlijke ommekeer stuiten.’
‘Waarom veel mensen het lezen van Kierkegaard moeilijk vinden, komt door minstens twee drempels. De eerste is de negentiende-eeuwse taal: de uitweidingen, de zinsbouw. Soms lijkt het alsof hij dat bewust doet, omdat hij tegen comfort is; mensen groeien daar niet van. De tweede drempel is dat hij je dwingt naar jezelf te kijken en je opmerkzaam maakt op de noodzaak om je aan God over te geven. Dat is het moeilijkste wat er is: het is erop of eronder. Om die kern draait het voortdurend bij Kierkegaard. Een treffend citaat: “Iets groots worden in de wereld is doorgaans een bedenkelijke zaak.”
Zelf kwam ik ermee in aanraking toen ik een jaar of zestien, zeventien was. Ik groeide op in evangelische kring, maar vond de antwoorden op levensvragen te makkelijk en te weinig geïntegreerd in het persoonlijke leven. Terwijl ik dacht: als dit waar is, dan moet het ook standhouden in periodes van angst en twijfel. Bij Kierkegaard ontdekte ik dat angst en vertwijfeling bij het mens-zijn horen.
Na verloop van tijd kwam ik in aanraking met de leeskringen van Andries en Lineke over Kierkegaard, en hun vertalingen Zelf ben ik geen vertaler, meer een inleider en ‘hertaler’. Kierkegaard heeft soms de neiging enorm uit te weiden. In ‘Kierkegaard in gewone taal’ heb ik teksten vereenvoudigd en ingekort.
Dat boek is nu aan z’n vijfde druk toe. Hoewel Kierkegaard religieus is, krijg ik ook reacties van mensen die niet geloven. Dat komt ook doordat hij een geniale psychologische en filosofische inslag heeft. Ook deel ik dagelijks een citaat van hem op X. Het is een oppervlakkig medium, maar ik probeer er zo toch wat diepgang in te brengen. Tegelijk twijfel ik soms over mijn werkwijze. Andries en Lineke vertaalden nauwgezet, terwijl ik veel meer ingrijp in de teksten. Vaak zegt een stemmetje in me: ,,Tot zover en niet verder. Maak het niet te makkelijk, niet te populair; dat hoort niet bij Kierkegaard.”
Yke Bauke Eisma leest zijn gezin voor uit de werken van Kierkegaard
Via de filosoof Heidegger kwam Yke Bauke Eisma (32) Kierkegaard op het spoor. ‘Ik vond het idee van een eindig leven confronterend, vooral omdat de eeuwigheid in ons bewustzijn leeft.’
‘Ik raakte geïnteresseerd in filosofie tijdens mijn studie aan de TU Delft. Het waren de grote levensvragen die me bezighielden: waarom zijn we hier, waarom is het leven eindig? Ik vond het idee van een eindig leven confronterend, vooral omdat we met onze gedachten voorbij dit moment kunnen denken. Daarmee zie je dat de eeuwigheid al in ons aanwezig is.’
Hoewel ik opgroeide in een reformatorisch gezin, boden de antwoorden die me aangereikt werden, weinig voldoening. Alsof het geloof een aantal dogma’s is dat je moet aanvaarden. Ik begon met verschillende filosofen—Kant, Hegel, Heidegger—en merkte dat ik me steeds meer vastbeet in het existentialisme, met name in het werk van Heidegger. Al snel kwam ook Kierkegaard op mijn pad, en hij sloot daar eigenlijk naadloos op aan.
Kierkegaard sprak me aan omdat hij de eeuwigheid en de eindigheid met elkaar verbindt. Hij legt de nadruk op het ‘ogenblik’ als een moment van ontmoeting met Christus, waarbij het eeuwige in de tijd gekomen is. Zijn boeken zijn niet makkelijk, maar dat is juist wat ik leuk vind. Ik lees altijd met een potlood in de hand, markeer stukken en maak notities in de kantlijn. Kierkegaard dwingt je om aandachtig te lezen en voortdurend na te denken. Je moet zijn teksten niet oppervlakkig lezen; je moet hem op je in laten werken.
Een van zijn werken die een grote indruk op me maakte, was Vrees en Beven. Dat boek sloeg echt in als een bom. Het geloof werd niet als systeem gepresenteerd, maar als iets wat je persoonlijke ervaring vorm en inhoud geeft. Het voelde alsof ik iets las wat ik nog nooit eerder zo had gezien.
Het begrip angst en De ziekte tot de dood zijn boeken die ik bijzonder waardeer. Ook de toespraken die hij schreef behandelen diezelfde thema’s, maar dan op een iets toegankelijkere manier. De vertalingen door Andries en Lineke lopen heel soepel. Je merkt dat ze het aan elkaar hebben voorgelezen en gevoel voor taal hebben.
Mijn vrouw is door mij ook met Kierkegaard in aanraking gekomen. We praten regelmatig met elkaar over de waarden die hij naar voren brengt. Die willen we ook aan onze kinderen meegeven. Ik lees zelfs stukken uit zijn boeken aan onze kinderen van 1, 4 en 7 voor. Niet dat ze het direct begrijpen, maar ik geloof dat het hen helpt in hun verdere leven. Met pianospelen moet je ook vroeg beginnen en weten kinderen ook niet waarom het nodig is. Kierkegaard geeft woorden aan situaties die we allemaal meemaken—verdriet, dankbaarheid, hoe we ons tot God en Christus verhouden. Die thema’s bespreek ik graag met mijn kinderen, ook al spelen ze ondertussen met Playmobil.’
Waardeer dit artikel!
Alsjeblieft! Dit artikel las je gratis. Het schrijven van dit artikel kostte echter onderzoek en tijd. Voor voldoende financiering ben ik afhankelijk van sponsors. Vond je het artikel de moeite waard? Toon je waardering met een kleine bijdrage. Zo kan ik kwalitatieve journalistiek blijven bieden. Dank je wel!
